หากกล่าวถึง ย่าโม หรือ ท่านท้าวสุรนารี ของชาวโคราช มีนามเดิมว่า “โม” แปลว่า ใหญ่มาก หรือ ท้าวมะโหโรง เป็นชาวเมืองนครราชสีมาโดยกำเนิด เกิดเมื่อปีระกา พ.ศ. 2314 มีนิวาสถานหรือ บ้าน อยู่ตรงกันข้ามกับวัดพระนารายณ์มหาราช หรือ วัดกลางนคร ทางทิศใต้ของเมืองโคราช
ย่าโม เป็นลูกสาว คนที่สอง ของนายกิ่มและนางบุญมา มีพี่สาวหนึ่งคนชื่อ แป้นาผล มีน้องชายหนึ่งคน ชื่อ จุก ซึ่งภายหลังน้องชาย ได้เป็นเจ้าเมืองพนมซร็อก ต่อมามีการอพยพชาวเมืองพนมซร็อกมาอยู่ริมคูเมืองนครราชสีมาด้านใต้ จึงเอาชื่อเมืองพนมซร็อกมาตั้งชื่อ บ้านพนมศรก ต่อมาเรียกเพี้ยนเป็น บ้านสก อยู่หลังสถานีรถไฟชุมทางถนนจิระนั่นเอง
เมื่อปี พ.ศ. 2339 ย่าโม อายุ 25 ปี ได้แต่งงานสมรสกับนายทองคำขาว สามีเป็นพนักงานกรมการเมืองนครราชสีมา ซึ่งต่อได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น “พระภักดีสุริยเดช” ตำแหน่งรองปลัดเมืองนครราชสีมา ย่าโมจึงได้เป็น คุณนายโม หลังจากนั่นอีกไม่นาน สามีท่านได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น “พระยาสุริยเดช” ตำแหน่งปลัดเมืองนครราชสีมา ย่าโม จึง ได้เป็น คุณหญิงโม ด้วยเหตุที่ย่าโม และสามี ไม่มีทายาทสืบสายโลหิตเพราะเป็นหมัน ชาวบ้านเมืองนครราชสีมาทั้งหลายจึงพากันเรียก แม่ แทนตัวคุณหญิงโม มีผู้มาฝากตัวเป็นลูก-หลานกับย่าโม มากมาย ซึ่งเป็นกำลังและอำนาจส่งเสริมคุณย่าโมให้ทำการใด ๆ ได้สำเร็จเสมอ
พุทธศักราช 2369 เจ้าอนุวงศ์แห่งเวียงจันทน์ เป็นกบฏต่อกรุงเทพมหานคร ยกกองทัพเข้ามายึดเมืองนครราชสีมาได้ แล้วกวาดต้อนครอบครัวชาวนครราชสีมาไป คุณหญิงโม และนางสาวบุญเหลือรวบรวมครอบครัวชาย หญิงชาวนครราชสีมาที่ถูกกวาดต้อนไปเป็นเชลย เข้าต่อสู้ฆ่าฟันทหารลาวล้มตายเป็นอันมาก ณ ทุ่งสัมฤทธิ์ แขวงเมืองนครราชสีมา เมื่อวันที่ 4 มีนาคม พุทธศักราช 2369 ช่วยให้ฝ่ายไทยสามารถกอบกู้เมืองนครราชสีมากลับคืนมาได้ในที่สุด
เมื่อความทราบไปถึง พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาคุณหญิงโม ขึ้นเป็น ท้าวสุรนารี เมื่อ วันที่ 30 ตุลาคม พ.ศ. 2370 เมื่อคุณหญิงโมมีอายุได้ 57 ปี พร้อมกับพระราชทานเครื่องยศ มีต่อไปนี้
- ถาดทองคำใส่เครื่องเชี่ยนหมาก 1 ใบ
จอกหมากทองคำ 1 คู่
ตลับทองคำ 3 ใบเถา
เต้าปูนทองคำ 1 ใบ
คนโท และขันน้ำทองคำอย่างละ 1 ใบ
ท้าวสุรนารีเป็นคนมีสติปัญญาหลักแหลม เล่นหมากรุกเก่ง มีความชำนาญในการขี่ช้าง ขี่ม้า มีม้าตัวโปรดสีดำ และมักจะพาลูกหลานไปทำบุญที่วัดสระแก้วเป็นประจำเสมอ ท่านถึงแก่อสัญกรรมเมื่อเดือน เมษายน พ.ศ. 2395 (เดือน 5 ปีชวด จัตวาศก จศ. 1214) สิริรวมอายุได้ 81 ปี
โปรดใช้วิจารณญาณในการอ่าน บางเรื่องอาจเป็นความเชื่อส่วนบุคคล