เรื่องเล่าเกี่ยวกับพระมหามัยมุนี ประวัติความเป็นมาของพระพุทธรูปคู่บ้านคู่เมืองชาวพม่าองค์นี้น่าสนใจไม่น้อย ตำนานเล่าว่า… สร้างขึ้นสมัยพุทธกาล โดยกษัตริย์แห่งเมืองยะไข่ ซึ่งก่อนที่จะสร้าง กษัตริย์พระองค์นั้นทรงพระสุบินว่าพระพุทธเจ้าเสด็จมาประทานพรให้พระพุทธรูปองค์นี้เป็นตัวแทนของพระองค์เพื่อเป็นเครื่องสืบพระศาสนาภายภาคหน้า
พระมหามัยมุนี พระพุทธรูปคู่บ้่านคู่เมืองแห่งเมืองมัณฑะเลย์ ตามตำนาน พระมหามัยมุนี มัณฑเลย์ พระมหามัยมุนี หรือ พระมหาเมี๊ยะมู่นี่ อันมีความหมายว่า พระผู้เป็นที่เคารพสูงสุด หรือ ผู้รู้อันประเสริฐสุด ซึ่งนับเป็นหนึ่งในห้าแห่ง เบญจมหาบูชาสถาน อันมีความสำคัญสูงสุดของประเทศพม่า
ตำนานได้กล่าวไว้ว่า สร้างขึ้นตั้งแต่สมัยพุทธกาล โดยกษัตริย์แห่งเมืองยะไข่ องค์พระทำจากทองสัมฤทธิ์ สูง ๑๒ ฟุต ๗ นิ้ว ก่อนสร้าง พระกษัตริย์ผู้สร้างทรงพระสุบินว่า พระพุทธเจ้าเสด็จมาประทานพรให้พระพุทธปฏิมาองค์นี้ เป็นตัวแทนของพระองค์ เพื่อเป็นเครื่องสืบพระศาสนาไปในภายหน้า โดยในอดีต แม้เมืองยะไข่จะถูก โ จ ม ตี โดยกษัตริย์ผู้ทรงแสนยานุภาพอย่างไร ก็ไม่อาจที่จะเคลื่อนย้ายองค์พระมหามัยมุนีนี้ออกจากเมืองได้ ต้องมีเหตุให้ ขั ด ข้ อ ง ทุกครั้งไป
จนมาถึงรัชสมัยของพระเจ้าปดุง ยกทัพมาตีเมืองยะไข่ได้ และคราวนี้ สามารถอัญเชิญพระมหามัยมุนีออกจากยะไข่ได้ โดยล่องมาตามแม่นํ้าอิระวดีมายังเมืองมัณฑเลย์ได้สําเร็จ พระมหามัยมุนีอันศักดิ์สิทธิ์ จึงได้ย้ายมาอยู่ที่เมืองมัณฑเลย์เป็นการถาวรนับแต่นั้นเป็นต้นมา
และด้วยความเชื่อว่า พระพุทธมหามัยมุนีนี้ มีชีวิต เพราะด้วยเหตุที่ได้รับประทานพร(บางตำนานก็ว่าเป็น “ลมหายใจ”จากพระพุทธองค์) จึงมีประเพณีล้างพระพักตร์ถวาย โดยทุกเช้า เวลาประมาณตี ๔ พระมหาเถระและสัปบุรุษก็จะมากระทําพิธีล้างพระพักตร์ด้วยน้ํ้าอบนํ้าหอมผสมแป้งทานาคาอย่างดีพร้อมกับใช้แปรงทองแปรงที่พระโอษฐ์เสมือนหนึ่งแปรงพระทนต์ถวายพระพุทธเจ้า
ก่อนใช้ผ้าจากศรัทธาสาธุชนถวายมาเช็ดจนแห้งสนิท พร้อมใช้พัดทองโบกถวายเป็นอันดีเสมือนหนึ่งได้อุปัฏฐากองค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าที่ยังทรงพระชนมชีพอยู่จริงๆก็ปานกันเลยทีเดียว